تنها روش تشخیص اراضی ملی، مطابق با کمیسیون ماده ۵۶ منابع طبیعی است. اگر زمینی مطابق با این ماده، در زمره اراضی ملی قرار بگیرد، آن زمین از مالکیت فرد متصرف خارج میشود و در اختیار دولت قرار می گیرد. اراضی ملی زمین هایی متعلق به دولت، سازمان منابع طبیعی و محیط زیست هستند که در داخل یا خارج از شهرها واقع شده اند.
این زمین ها به دلیل عدم دخالت انسان، فرم طبیعی خود را حفظ کرده اند. اگر اراضی ملی در داخل محدوده شهر باشند، به سازمان مسکن و شهرسازی تعلق دارند و اگر در خارج از محدوده شهری باشند، متعلق به اداره منابع طبیعی هستند. علاوه بر اراضی ملی، زمین هایی وجود دارند که به اصطلاح به آنها زمین های احیا شده میگویند.
این زمینها، زمین هایی هستند که به محض آن که روی آنان فعالیت هایی اعم از کشاورزی و … صورت بگیرد، در شمار زمینهای احیاشده قرار میگیرد. مطابق با قانون ملی شدن جنگل های کشور مصوب سال ۱۳۴۱، ملاک تشخیص، سابقه احیای زمین است و صدور سند مالکیت بدون سابقه احیا، اعتباری نخواهد داشت؛ یعنی اگر زمینی قبل از تصویب قانون فوق الذکر احیا شده باشد، در زمره اراضی ملی نخواهد بود. روال قانونی به این صورت است که پس از اینکه زمین، با پیمودن مراحل قانونی، در زمره اراضی ملی قرار بگیرد، انتقال آن مطابق با قانون آگهی میشود و مهلتی نیز برای اعتراض اشخاص ثالث در نظر گرفته میشود.
نحوه تشخیص اراضی ملی
تنها روش تشخیص اراضی ملی، مطابق با کمیسیون ماده ۵۶ منابع طبیعی است.اگر زمینی مطابق با این ماده، در زمره اراضی ملی قرار بگیرد، آن زمین از مالکیت فرد متصرف خارج میشود و در اختیار دولت قرار میگیرد.البته ناگفته نماند که نسبت به این تصمیم میتوان با مراجعه به کمیسیون ماده واحده مستقر در اداره منابع طبیعی اعتراض کرد و اگر در این مقطع حل اختلاف صورت نگیرد، مرجع صالح برای حل اختلاف، دادگستری است.
هنگامی که زمینی در مالکیت شخصی اعم از حقیقی یا حقوقی باشد و بعد جزو اراضی ملی قرار گیرد، سند مالکیت آن فرد باطل میشود و زمین در اختیار دولت قرار میگیرد. در این صورت این فرد میتواند اعتراض خود را به کمیسیون ماده واحده مستقر در اداره منابع طبیعی تقدیم کند و در صورت عدم حل اختلاف، موضوع در محاکم دادگستری قابل پیگیری خواهد بود. مالک برای اثبات ادعای خود در دادگاه، باید به مدارکی از قبیل سند مالکیت، مبایعه نامه و … استناد کند تا بتواند ادعای خود را ثابت و زمین را از اراضی ملی خارج کند.
نحوه تشخیص اراضی ملی احیاشده
برای تشخیص اراضی ملی احیاشده (تشخیص مستثنیات)، باید این نکات مدنظر قرار گیرد: زمین های قابل کشتی که شیبی خارج از حد معقول نداشته باشند؛ زمین هایی که در آنها افراد مشغول به فعالیت های کشاورزی یا باغبانی باشند؛ زمین هایی که در آنجا درختان با سن زیاد و مسیر آبیاری باشد؛ زمین هایی که در محدوده منابع آب اعم از رودخانه، قنات و … قرار دارند و زمین هایی که بخشی از مزارع باشند.
زمین هایی که در محدوده یک روستا قرار دارند؛ زمین های قابل کشت و آبیاری و دارای مرزبندی ثبتی یا عرفی؛ زمین هایی که دارای مقدمات پیش کشاورزی یا آماده سازی باشند؛ زمین هایی که زیر جریان آب واقع شده اند؛ زمین هایی که در قسمتی از آنها خرمنگاه هایی با سن بالا و قدیمی باشند؛ زمین هایی که در زمره باغات قرار میگیرند و زمین هایی که دارای بنا یا بناهایی مرتبط با کشاورزی اعم از آب انبار و … یا دارای ساختمان قدیمی باشند.
همچنین زمین هایی که قطعه بندی شده باشند و قدمت آنان مشخص باشد؛ زمین هایی فاقد پوشش گیاهی مرتعی با قدمتی چند ساله؛ زمین هایی که دارای پوشش گیاهی به دلیل فعالیت های کشاورزی چند ساله باشند؛ زمین هایی که دارای مسیرهای عبور و رفت و آمد قدیمی باشند (مسیرهای عبور و مروری که جهت رفت و آمد زراعی سال ها قبل ایجاد شده باشند)؛ زمین هایی که به وسیله تصاویری هوایی دیده شوند؛ زمین هایی که در نقشه های هوایی در قسمت زرد رنگ واقع شده باشند و نیز زمین هایی که با توجه به وضع فعلی آنان مشخص شود که در گذشته در آنجا فعالیت های کشاورزی انجام میشده است.
مستندات قانونی مرتبط با روش تشخیص مستثنیات در اراضی ملی
نخستین مستند قانونی مرتبط با روش تشخیص مستثنیات در اراضی ملی، نظریه مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه است. در نظریه شماره ۲۷۶۵/۹۵/۷ در تاریخ ۲۹ دی سال ۱۳۹۵ این پرسش مطرح شده است:
نماینده اداره منابع طبیعی به استناد سند رسمی شش دانگ مفروزی دادخواست خلع ید و اجرتالمثل ایام تصرف و مطالبه خسارت وارده به منابع طبیعی و ضبط اعیانی و مستحدثات به طرفیت «الف» داده است.در مقابل «الف» در پرونده مستقلی به رأی کمیسیون ماده واحده اعتراض کرده و مدعی است زمین مذکور دارای سابقه احیاست و باید به مستثنیات افزوده شود. آیا باید جداگانه به هر یک از پرونده های فوق رسیدگی کرد یا اینکه قرار رسیدگی توأمان صادر شود و با توجه به اعتراض به کمیسیون ماده واحده خلع ید قابلیت رسیدگی مستقل ندارد و در صورت افزوده شدن به مستثنیات، حکم به بی حقی اداره منابع طبیعی صادر میشود یا اینکه باید در پرونده خلع ید قرار اناطه صادر کرد؟
در پاسخ به این پرسش آمده است که اولاً به نظر میرسد، صرف طرح دعوای اعتراض به تشخیص کمیسیون ماده ۵۶ قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل ها و مراتع، مانع رسیدگی به دعوای خلع ید اقامه شده از ناحیه اداره منابع طبیعی که به استناد سند رسمی طرح شده، نیست.
ثانیاً به فرضی که دادگاه رسیدگی کننده، این دو دعوا را از جمله دعاوی بداند که ارتباط کامل دارند، چون رسیدگی به دعوای اعتراض به تشخیص کمیسیون ماده ۵۶ قانون مرقوم در صلاحیت انحصاری دادگاه مرکز است و توأم کردن دعاوی به این علت امکان پذیر نیست، دادگاه رسیدگی کننده میتواند با استفاده از ملاک ماده ۱۹ قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور مدنی مصوب سال ۱۳۷۹، رسیدگی را تا صدور رأی دادگاه مرکز متوقف کند.
مستند قانونی دیگر مرتبط با روش تشخیص مستثنیات در اراضی ملی، صورتجلسه نشست قضایی استان خراسان رضوی مورخ ۱۳ تیر سال ۱۳۹۷ است که در آن، این پرسش مطرح شده است:
در پرونده اعتراض به رأی کمیسیون منابع طبیعی که در رأی کمیسیون هفده هکتار جزو اراضی ملی اعلام شده است، رأی به نام «الف» است. حالا فردی به نام «ب» آمده و دادخواست اعتراض به رأی قاضی کمیسیون را طرح کرده است. آیا این دعوا مسموع است یا اینکه باید تحت عنوان اعتراض ثالث دادخواست مطرح میشد و به نحو حاضر مسموع نیست؟
نظر هیات عالی در خصوص پرسش مطروحه این است که با توجه به اینکه رأی کمیسیون ماده واحده موضوع ماده ۵۶ قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل ها و مراتع کشور ناظر بر اراضی ملی یا ملکی است و شخص یا متصرف ملاک نیست، به همین دلیل بعد از آگهی یا اعلام رأی کمیسیون ماده واحده در روزنامه، هر کس اعتراض داشته باشد، میتواند به رأی کمیسیون دایر بر ملی اعلام کردن اراضی اعتراض کند؛ در صورتی که شخصی به برگ تشخیص اعتراض کند، پرونده به نام وی تشکیل میشود.
در هر حال موضوع از بحث اعتراض ثالث (ماده ۴۱۸ قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور مدنی) خارج است و دعوی شخص «ب» مبنی بر اعتراض به رأی کمیسیون ماده واحده با رعایت ماده ۲ قانون اخیرالذکر قابلیت استماع و رسیدگی دارد.